2.1.5 - Cultuurhistorie en landschappelijke waarden

Historie van de dijk en het landschap

Het landschap rondom de meanderende rivieren in de regio Utrecht werd vanaf de 11e en 12e eeuw in cultuur gebracht. De Lek werd gebruikt als ontginningsas en de eerste verkavelingen ontstonden vanaf de rivier zelf. Vanaf de Lekdijk werd een relatief smalle strook land ontgonnen tot aan de huidige Achterdijk/Waalse Wetering. Bij Honswijk ontstond de bebouwing aan de Lekdijk, terwijl bij ‘t Waal het dorp juist aan de achterkade van de ontginningen werd gebouwd, mogelijk omdat het dorp daar op een hoger gelegen stroomrug lag. In de 12e eeuw werd het moerassige gebied achter deze eerste verkaveling ontgonnen. Hiervoor werd een nieuwe wetering gegraven waaraan het ontginningsdorp Schalkwijk kwam te liggen. Dit gebied is ontgonnen volgens de standaarden van de Bisschop van Utrecht, de zogeheten Copeverkaveling. De huidige kavelstructuur, haaks op de rivier/dijk en verder van de rivier haaks op de Schalkwijkse wetering, laat nog steeds deze landschapsgeschiedenis zien (zie afbeelding).

Tijdens de ontginning van de gebieden rond de Lek werd ook stukje bij beetje de Lekdijk aangelegd. De dijk is door de jaren heen enkele malen landinwaarts verplaatst. De agrarische gronden die hierbij buitendijks kwamen te liggen noemen we ‘oudhoevig land’. Dit oudhoevig land is nog steeds goed zichtbaar, onder andere bij de Honswijkerwaard (zie afbeelding).

De noordelijke Lekdijk was van groot belang voor de waterveiligheid van Utrecht en Holland: bij dijkdoorbraken stroomde het gebied tot aan Amsterdam onder water. Daarom werd de dijk al snel versterkt en zijn er langs deze dijk weinig dijkdoorbraken geweest. Dit is te zien aan het geringe aantal wielen (twee in totaal) langs de dijk, die locaties van dijkdoorbraken markeren (zie afbeelding). De vele versterkingen uit het verleden hebben in de huidige situatie geresulteerd in een hoge dijk met brede taluds. Boerderijen zijn onderaan de dijk gebouwd wat aangeeft dat men veel vertrouwen had in de sterkte van de dijk. Enkele van de boerderijen langs de dijk hebben een monumentenstatus.

De Nieuwe Hollandse Waterlinie

Het projectgebied maakt deel uit van de Nieuwe Hollandse Waterlinie. Deze verdedigingslinie is militair erfgoed en bestaat uit een netwerk van forten, lunetten, bunkers, kazematten, kanalen, sluizen en inundatievelden. De linie doorkruist het midden van Nederland van Muiden tot aan Gorinchem. Belangrijke elementen van de Nieuwe Hollandse Waterlinie in het projectgebied zijn Fort Honswijk met de voormalige inundatiesluis, het achterliggende inundatiekanaal, het Werk aan de Groeneweg en de bijbehorende historische schootsvelden en inundatiegebieden. Fort Honswijk, het Werk aan de Groeneweg en de bunkers rondom deze gebieden zijn Rijksmonumenten. De Nieuwe Hollandse Waterlinie is voorgedragen voor de status van UNESCO Werelderfgoed.

Meer informatie:

• Ruimtelijk kwaliteitskader Dijkversterking Culemborgse Veer – Beatrixsluis, Royal HaskoningDHV (2019).

• Kwaliteitskader deel I Noordelijke Rijn- en Lekdijk Amerongen – Schoonhoven, Verkennend onderzoek cultuurhistorie en archeologie, F. van Hemmen en E. Heunks (2015).